29 July 2025

उपसर्ग किसे कहते हैं

Homeहिन्दी व्याकरण

उपसर्ग किसे कहते हैं

  • वे शब्दांश जो किसी मूल शब्द के पहले जोड़ कर नया शब्द बनाये जाते है, उपसर्ग कहलाते है
  • नये शब्द बनने के पश्चात उस शब्द का अर्थ बदल जाता है
  • उपसर्ग दो शब्दों से मिलकर बना है (उप + सर्ग)
  • उप का अर्थ समीप तथा सर्ग का अर्थ सृष्टि करना

उपसर्ग के भेद

  • हिन्दी में प्रचलित उपसर्गो को निम्न भागो में विभाजित किया जा सकता
  1. संस्कृत के उपसर्ग (22)
  2. हिन्दी के उपसर्ग (13)
  3. उर्दू और फारसी के उपसर्ग (19)
  4. अंग्रेजी के उपसर्ग
  5. उपसर्ग के समान प्रयुक्त होने वाले संस्कृत के अव्यय

संस्कृत के उपसर्ग

क्रम उपसर्ग क्रम उपसर्ग
1. 12. नि
2. अति 13. निर
3. अधि 14. प्रति
4. अनु 15. निस
5. अप 16. परा
6. अभी 17. सम
7. अव 18. सु
8. उत 19. वि
9. उप 20. परि
10. दूर 21. प्र
11. दुस 22.

संस्कृत उपसर्ग के उदाहरण

क्रम संख्या उपसर्ग उदाहरण
1. आकलन, आकण्ठ, आक्रमण, आक्रोश, आकर्षण, आकाश, आगमन, आचरण, आजीवन, आदान, आभास, आभार, आमरण, आमुख, आयात, आपात, आरक्त, आरोह, आवेग आदि
2. अति अतिरिक्त, अतिवाद, अतिक्रमण, अतिप्रिय,  अतिशय, अतिसार, अतिमानव, अत्यंत, अत्युक्ति, अत्यधिक, अत्याचार, अतीन्द्रिय आदि
3. अधि अधिभार, अधिराज, अधिकार, अधिवास, अधिकरण, अधिपति, अधिनायक, अध्यात्म, अध्यक्ष, अध्यवसाय आदि
4. अनु अनुकूल, अनुक्रम, अनुकरण, अनुगमन, अनुग्रह, अनुचर, अनुज, अनुताप, अनुतीर्ण, अनुपात, अनुपस्थित, अनुभूत, अनुभव,  अनुमान, अनुरूप, अनुवाद, अनुशीलन, अनुशासन, अनुसार आदि
5. अप अपकीर्ति, अपकार, अपभ्रंश, अपमान, अपयश, अपराध, अपव्यय, अपवाद, अपशब्द, अपशकुन आदि
6. अभि अभिमान, अभिमुख, अभिप्राय, अभियान, अभियोग, अभिलाषा, अभिवादन, अभिशाप आदि
7. अव अवगत, अवगुण, अवचेतन, अवतार, अवमान, अवनति, अवरोह, अवलोकन, अवशेष, अवसान, अवज्ञा आदि
8. उत् उत्कर्ष, उत्कण्ठा, उत्तम, उत्थान, उन्नति, उत्पन्न, उत्पत्ति, उत्सव, उद्घाटन, उद्देश्य, उद्भासित, उच्चवास, उद्भव, उद्गम,  उद्गार, उद्यत, उल्लेख, उत्पाद, उत्पात, उद्यम आदि
9. उप उपकार, उपदेश, उपमंत्री, उपनाम, उपनिवेश, उपन्यास, उपभेद, उपयोग, उपयुक्त, उपवन, उपवास, उपसर्ग, उपासना, उपेक्षा, उपस्थित आदि
10. दुर् दुर्गम, दुर्गुण, दुर्जन, दुर्दशा, दुर्बल, दुर्निवार, दुराचार, दुर्दमनीय, दुर्लभ, दुर्लध्य, दुर्योधन आदि
11. दुस् दुस्साहस, दुष्कर, दुश्चरित्र, दुष्कर्म, दुष्प्राप्य, दुस्सह, दुस्साध्य, दुष्कर आदि
12. नि निकष, निकृष्ट, निगूढ़, निबन्ध, निरभिमान, निम्न, निमग्न, निदर्शन, निदान, निपात, निरोध, नियुक्ति, नियोग, निरूपण, निवास, निवारण, निषेध आदि
13. निर् निरंकुश, निर्जीव, निर्दल, निर्देश, निर्दोष, निर्भय, निरभिमान, निर्मल, निर्माण, निर्धन, निर्बल, निर्यात, निर्वाह, निर्वाण, निर्वाचन, निरादर, निरपराध, निरामिष, निर्निमेष आदि
14. प्रति प्रतिकार, प्रतिकूल, प्रतिक्रिया, प्रतिकृति, प्रतिदान, प्रतिदिन, प्रतिध्वनि, प्रतिनिधि, प्रतिपूर्ण, प्रतिपक्ष,  प्रत्यक्ष, प्रत्येक, प्रतियोगिता, प्रतिरूप, प्रतिबिम्ब, प्रतिवाद, प्रतिफल, प्रतिशोध, प्रतिशत, प्रतिक्षण आदि
15. निस् निस्तार, निषेध, निष्फल, निष्प्राण, निष्कलंक, निष्क्रिय, निस्सार, निश्चय, निश्चल, निश्चित आदि
16. परा पराक्रम, पराजय, पराधीन, पराभूत, पराभव, परामर्श, पराविद्या आदि
17. सम् संकल्प, संगति, संगीत, संगम, संग्रह, संग्राम, संगठन, संचय, संचार, संतुष्ट, संन्यासी, सन्निकट, सन्देह, सन्देश, संन्यास, संतोष, संभव, सम्पूर्ण, सम्बन्ध, सम्मेलन, सम्मुख, संभाषण, संश्लेषण, संसार, संस्कार, संस्कृत, संस्कृति, संयोग, संयम, संसर्ग संहार, संत्रास आदि
18. सु सुकर्म, सुकवि, सुकोमल, सुकृत, सुगम, सुगति, सुजन, सुजान, सुदूर, सुदिन, सुडौल, सुधार, सुबोध, सुनयना, सुभाष, सुप्रभात, सुभाषित,  सुमति, सुमित्रा, सुमंगल, सुनाम, सुपथ, सुपाज़, सुपुत्र, सुपात्र, सुफल, सुसमय, सुलभसुरक्षा, सुरुचि, सुयश, सुयोग, सुवास, सुशिक्षित,  सुलक्षणा आदि
19. वि विकार, विकास, विख्यात, विचलित, विचार, विदग्ध, विद्युत्, विदेश, विदेह, विनय, विनाश, विभाग, विभिन्न, विपक्ष, विमुख, विमुग्ध, वियोग, विराग, विराम, विवाद, विशेष, विशुद्ध, विस्मृति, विस्फोट, विज्ञान आदि
20. परि परिकर, परिक्रमा, परिचर्चा, परिचर्चा, परिजन, परिणय, परिदर्शन, परिणाम, परिमाण, परित्याग, परितोष, परिधि, परिपूर्ण, पर्याय, पर्याप्त, पर्यटन, परिवर्तन, परिवार, परिवेश, परिवीक्षा, पर्यावरण, परिशीलन, परिशिष्ट, परिहार, परिहास, परित्राण आदि
21. प्र प्रकाश, प्रख्यात, प्रखण्ड, प्रगति, प्रचार, प्रचण्ड, प्रबल, प्रचण्ड, प्रताप, प्रदेश, प्रदीप, प्रमाण, प्रमाद, प्रमोद, प्रबल, प्रपंच,  प्रयास, प्रयोग, प्रयाण, प्रलय, प्रलाप, प्रवाह, प्रवास, प्रवेश, प्रसाद, प्रसार, प्रस्थान, प्रसिद्ध, प्रशंसा आदि

 हिन्दी के उपसर्ग

क्रम संख्या उपसर्ग क्रम संख्या उपसर्ग
1. 8.
2. अध 9. उन
3. अन 10. भर
4. 11.
5. कु 12. बिन
6. दु 13.
7. नि

हिन्दी उपसर्ग के उदाहरण

क्रम संख्या उपसर्ग उदाहरण
1. अकाल, अकाज, अगाध, अजर, अजान, अछूत, अथाह, अनाथ, अबेर, अमर, अमुख, अमोल, अमरण, अपवित्र, अपढ़, अप्रिय, अलग, अशुद्ध, असंख्य, अहित, अज्ञान आदि
2. अध अधकचा, अधखिला, अधजल, अधजला, अधपका, अधपेट, अधमरा आदि
3. अन अनगढ़, अनचाहा, अनजान, अनदेखा, अनबोला, अनमेल, अनमोल, अनबन, अनपढ़, अनसुनी आदि
4. कपूत  आदि
5. कु कुगति, कुचाल, कुफल, कुढंग, कुदेश, कुमार्ग, कुमेल, कुपुत्र, कुपथ, कुपढ आदि
6. दु दुकाल, दुधारू, दुबला, दुबली, दुपहिया, दुपहरी,  दुमट, दुलारा, दुलारी  आदि
7. नि निखार, निगोडा, निडर, निहत्ता, निकम्मा, निबन्ध, नियुक्त, निमग्न, नियोजन, निढाल, निधड़क, निबल, निरोग, निहत्था आदि
8. औगुण, औघट, औघड़, औरंग, औतार आदि
9. उन उन्नीस, उनतीस, उनचालीस, उनतालिस  उनचास, उनसठ, उनहत्तर,उन्नासी आदि
10. भर भरपेट, भरपूर, भरमार, भरमाया, भरमोल, भरसक, भरहाथ आदि
11. कुशल, चेत, जग, परिवार, सपूत, फल, लज्ज, सरस आदि
12. बिन बिनकाज, बिनखाया, बिनचखा, बिनजाना, बिनदेखा, बिनब्याहा, बिनबोया, बिनबादल  आदि

उर्दू उपसर्ग

क्रम संख्या उपसर्ग उदाहरण
1. कम कमजोर, कमअक्ल, कमबख्त, कमसीन आदि
2. खुश खुशकिस्मत, खुदिल, खुशखत आदि
3. गैर गैरमुक्ल, गैरहाजिर, गैरॅदिल, गैरकानूनी आदि
4. दर दरम्यान, दरबदर, दरअसल आदि
5. बतौर, बदौलत, बनाम, बकौल आदि
6. हम हमसफर, हमजोली, हमदम, हमराज आदि
7. ना नापाक, नाइसाफी, नामुराद, नासमझ आदि
8. सर सरफरोसी, सरपरस्त, सरहद् आदि
9. बे बेहिसाब, बेसर, बेलगाम, बेभाव आदि

अरबी-फारसी के उपसर्ग

क्रम संख्या उपसर्ग उदाहरण
1. अल अलबत्ता, अलगरज
2. कम कमजोर, कमवख्त, कमअक्ल
3. दर दरअसल, दरहकीकत
4. बनाम, बदौलत, बदस्तूर, बगैर
5. बा बाकायदा, बाइज्जत, बाअदब
6. वर वरदाश्त, बरखास्त
7. ला लापरवाह, लाचार, लावारिस, लाजवाब

अंग्रेजी के उपसर्ग

क्रम संख्या उपसर्ग उदाहरण
1. चीफ़ चीफ़-मिनिस्टर, चीफ़-सेक्रेटरी, चीफ़-इंस्पेक्टर, चीफ़-इंजीनियर आदि
2. वाइस वाइसराय, वाइस-चांसलर, वाइस-चेयरमैन, वाइस-प्रेसिडेन्ट आदि
3. हेड हेड-मास्तर, हेड-क्लर्क, हेड-आफ़िस, हेड-मिस्ट्रेस  आदि
4. डिप्टी डिप्टी-रजिस्ट्रार, डिप्टी-मिनिस्टर, डिप्टी-कलक्टर आदि
5. सब सब-जज, सब-कमेटी, सब-इंस्पेक्टर सब-डिविजनल-मजिस्ट्रेट आदि
6. हाफ हाफ-पैंट, हाफ-शर्ट, हाफ-कुरता, हाफ-कमीज़ आदि
7. सीनियर सीनियर-मैनेजर, सीनियर-इंजीनियर, सीनियर-क्लर्क  आदि 
8. जूनियर जूनियर-मैनेजर, जूनियर-इंजीनियर, जूनियर-क्लर्क आदि

अन्य उपसर्ग

क्रम उपसर्ग उदाहरण
1. पुरा पुरातत्व, पुरातन, पुरालेख, पुरजोर आदि
2. चिर चिरकाल, चिरकुमार, चिरन्तन, चिरंजीवी,  चिरायु आदि
3. पुन: पुनर्जन्म,,  पुनर्मिलन, पुनर्विचार, पुनश्च, पुनरपि, पुनरुद्धार, पुनरुक्ति, पुनर्विवाह, पुन:प्रतिष्ठा, पुनर्नवा  आदि
4. सह सहानिभूति, सहयोग, सहकार, सहकारिता, सहगान, सहचर, सहपाठी, सहमति, सहज आदि

प्रतियोगी परीक्षाओ के प्रश्न और उत्तर

Que. कौन-सा शब्द हिन्दी उपसर्ग को दर्शाता है?

UPSSSC Junior Assistant 29 June 2025

(A) सरदार

(B) स्वार्थ

(C) संसार

(D) सजल

(E) उपर्युक्त में से कोई नहीं

Ans (D) सजल

Que. इनमें से कौन-सा उपसर्ग सुमेलित नही है ?

UP ASI 2021

(A) निष्कलंक – निष

(B) अधिकार – अधि

(C) निर्वाह – निर्

(D) पर्यावरण – परि

Ans (A) निष्कलंक – निष

व्याख्या

  • निष्कलंक में निस् होता है

Que. ‘निष्काम’ शब्द में कौन-सा उपसर्ग है ?

UP ASI 2021 Exam (4 /12/2021)

(A) निर

(B) निस्

(C) निष्

(D) निह

Ans (B) निस् 

व्याख्या

  • निष्काम शब्द में निस् होता है

निष्कर्ष

  • यह हिंदी भाषा के शब्द भण्डार को विस्तृत करता है
  • यह प्रतियोगी परीक्षाओं के लिए अत्यन्त उपयोगी विषय है
Social Media Page

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: Content is protected !!